1998an, Irlanda uharteko gatazka luzeak oinarrizko bakea lortu zuen Ostiral Santuko Akordioa sinatzean (Belfast). Lehen aldiz, Irlandako iparraldeko alderdi politiko guztiek eta Britainia Handiko eta Irlandako gobernuek akordio global bat lortu zuten gatazkaren kausak konpontzeko bai eta boterea banatzeko eredu politiko bat sortzeko. Modu itunduan, Amerikako Estatu Batuek funtsezko eginkizuna izan zuten, erreztaile neutral gisa aurrerapenak bultzatuz, arazoak itxuraz konponezinak zirenean.
Bake-akordio hori munduko iraupen luzeko gatazka armatuak modu baketsuan konpontzeko eredu nabaria izan zen. Giza eskubideen nazioarteko zuzenbidean oinarrituta, bereziki Giza Eskubideen Europako Hitzarmenean, haren oinarriak, itxuraz, bermatuta zeuden akordioa aurkeztu zuten gobernu irlandar eta britainiarraren bidez eta haien laguntzaile gisa agertu zen Nazio Batuekin batera.
Ostiral Santuko Akordioaren aldeko botoa ematean, herritarrek nazio eta kultur tradizio guztiak eta herritarrak errespetatzea onartu zuten, eta konstituzio-estatusaren edozein aldaketa bide demokratiko hutsez egitea erabaki zuten.
1998tik 2016. urtera bitartean, Akordioa aplikatzeko, berrikuspen etengabea egin behar izan zen, alde guztien artean maila handiko aldizkako negoziazioak eginez, aurrera egiteko eta ebazteko zeuden gaietan adostasuna lortzeko, hala nola desmilitarizazioa, preso politikoen askapena, armak eraistea edo eta gatazka pairatu dutenen eta biktimen eskubideei erantzuteko neurririk ez izatea. Eztabaida horiek aurrera egitea, bake-akordioaren funtsa izan zen.
Ostiral Santuko Akordioaren aldeko botoa ematean, herritarrek nazio eta kultur tradizio guztiak eta herritarrak errespetatzea onartu zuten, eta konstituzio-estatusaren edozein aldaketa bide demokratiko hutsez egitea erabaki zuten. Irlandako Iparraldeko estatus konstituzionalean edozein aldaketa posible izango zen, bi jurisdikzioetan gehiengoa zuen bozketa bati esker. Bi jurisdikzioetan Ostiral Santuko Akordioa onartzeak autodeterminazio konkurrentea ekarri zuen, eta konstituzio-aldaketaren bilaketa baketsua ekarri zuen, bai mugak eta, are garrantzitsuagoa dena, legitimitatea.
Neurri horren bozketa Irlandako konstituzioaren aldaketa garrantzitsu baten testuinguruan egin zen. 1937ko Konstituzioaren 2. eta 3. artikuluek zioten Irlandako lurralde nazionala Irlanda uharteak eta haren uharteak osatzen zutela, eta horrek gaitzetsi egiten zuela herrialdearen partizioa 1922an. Ostiral Santuko Akordioaren zuzenketan, artikulu horiek kendu egin ziren, eta haien ordez honako hau jarri zen: “Irlandan, bere uharteak eta itsasoak barne, jaiotako pertsona ororen jaiotza-eskubidea da Irlandako nazioaren parte izatea”, eta “Irlandako nazioaren borondate irmoa, harmonian eta adiskidetasunean, Irlanda uharteko lurralde osoan dauden herri guztiak elkartzeko”, konstituzio-konpromisoa jaso zuen.
Irlandako herria konbentzitu zen, bakearen mesedetan, bere jurisdikzio nazionala konprometitu zezakeela, trukean Irlandara itzultzeko bide bat bazegoen, akordio berean argi eta garbi bildurik.
Ostiral Santuko Akordioaren irismena Giza Eskubideen Europako Hitzarmenaren irismenean eta EBri atxikitzean oinarritu zen erabat. Biek erreforma handiak egiteko espazioa sortu zuten, berdintasunerako eta giza eskubideetarako batzordeak sartuz eta polizia- eta zigor-sistemak errotik aldatuz. Eta biek bermatu zuten herritarren berdintasuna, zirkulazio- eta merkataritza-askatasunarekin, eta hezkuntza, osasuna eta askoz ere eskuduntza gehiago eskuratzea. Konbentzioarekin eta EBrekin, herritar britainiarrak, irlandarrak eta bi herrialdeetako herritartasuna zutenak berdinak ziren, eta uharteen arteko harremanak berdinak ziren ere.
Botere banaketa zuen exekutibo bat sortu zen, eta, berriro ere, giza eskubideen aldeko gotorleku bat sortu nahi izan zen, Hitzarmenean oinarritua, eta gutxiengoen eskubideak babestuz. Hala ere, hori arazotsua izango zen; izan ere, batzuek, unionismoan, gutxiengoak diskriminaziotik babesteko neurriak hartu eta modu okerrean erabili zituzten, hain zuzen ere eskubideetan oinarritutako funtsezko aurrerapenak eragozteko , hala nola, gatazkako biktimen eta bizirik atera zirenen eskubideak betetzeari zegokionez, berdintasunezko ezkontzari buruzko legeria zela eta, edota Irlandako kultura- eta hizkuntza-legediaren inguruan. Demokrazia modernoan interesa zutenentzat, Irlandako iparraldea kasu atipiko bihurtzen ari zen, nahiz eta Ostiral Santuko Akordioak marko demokratikoa hitzeman. Irlandako herritarrek gero eta gehiago onartzen zuten ez zela egia bihurtzen ari agindutako herritartasun-berdintasuna.
Barne-akordio konstituzionalak kolpe sismikoa jasoko zuen Ingalaterraren botoarekin Europar Batasunetik irtetearen alde. 2016. urtean, Irlandako iparraldeko biztanleen gehiengo zabalak (%56) EBn jarraitzearen aldeko botoa eman zuten. Hala ere, tarte estuenarekin -% 51 -, Erresuma Batuak irteeraren alde bozkatu zuen.
Irlanda uhartean, Brexitaren mehatxuak ez dira existentzialak soilik. Beren herrialdean bertan bizi diren Irlandako herritarren zirkulazio eta merkataritzako oinarrizko askatasunak eta jarrera daude jokoan. Defizit demokratikoak, bereziki, funtsezko krisia sortu du. Herritar gehienek EBn jarraitzearen aldeko botoa ematen badute, EBko kide izateak Ostiral Santuko Akordioan hitzartutako eskubideak bermatzen ditu; orduan, Brexitak Ostiral Santuko Akordioaren beraren ehuna mehatxatzen du.
Horren guztiaren ondorioz, uhartearen etorkizun konstituzionalari buruzko elkarrizketa guztiz berria sortu da. 2016. urteaz geroztik, uhartearen etorkizuna, barne- zein kanpo-harremanak, Brexitaren eta Konstituzioaren etorkizunaren mende egon dira erabat. 2020Ko Erresuma Batua EBtik Kentzeko Akordiotik , elkarrizketa konstituzioala ez da gutxitu, eta, berez, bizkortu baino ez da egin. Sinn Féinen hauteskunde-arrakastak, uharte osoko alderdi errepublikanoak, tokiko eta nazioarteko eztabaida zabalenak islatu eta elikatu ditu: aldaketa Irlanda uhartean gertatzen ari da.
Ireland’s Future diziplina anitzeko gizarte-erakundeak eskualdeko hainbat ekitaldi antolatu ditu, eta horietan komunitate osoko milaka pertsonak parte hartzen dute. Uharte osoko osasun-laguntza, hezkuntza, merkataritza, fiskalitatea eta polizia nolakoa izan litekeen jakiteko ikerketa formalei eta elkarrizketa informalei esker, lehen ukiezina zena mugimendu gogoetatsu eta koherentea bihurtzen ari da aldaketarekiko. Oinarri-aldaketa horri gehitzen ari zaizkio Dublin, Belfast eta Londresko klase politikoaren zati handi bat.
Mundu mailako pandemia gorabehera, Irlanda batuari buruzko elkarrizketa politiko eta zibikoek hazkunde organikoa izan dute. Uharteko unibertsitate garrantzitsu guztiek parte hartzen dute, gaur egun, konstituzio-aldaketak izan ditzakeen ondorioei buruzko ikerketa-proiektu garrantzitsuetan. Irlandako gobernuak Uharte Partekatuari buruzko ekitaldi-programa bati ekin dio. Ireland’s Future diziplina anitzeko gizarte-erakundeak eskualdeko hainbat ekitaldi antolatu ditu, eta horietan komunitate osoko milaka pertsonak parte hartzen dute. Uharte osoko osasun-laguntza, hezkuntza, merkataritza, fiskalitatea eta polizia nolakoa izan litekeen jakiteko ikerketa formalei eta elkarrizketa informalei esker, lehen ukiezina zena mugimendu gogoetatsu eta koherentea bihurtzen ari da aldaketarekiko. Oinarri-aldaketa horri gehitzen ari zaizkio Dublin, Belfast eta Londresko klase politikoaren zati handi bat.
Prozesuak onura iraunkorra duela erakusten ari da. Aldaketa positiboan jarrita, elkarrizketa dago giza eskubideen garrantziari buruz, partizioaren ondoren iparraldean eta hegoaldean eskubideen abusu endemikoak gertatu ziren iragana ez errepikatzeko. Iparraldeko sektarismoa eta irlandarekiko aurkakotasuna izan arren, hegoaldeko emakumeen eta haurren aurkako kontserbadorismoa izan arren, herrialde osoa indarkeria eta zapalkuntza sistemikoaz jabetzen ari da. Partizioaren ondorengo elkarrizketa batek kalte horiek ezagutu eta sendatzeko aukera ematen du.
Horri dagokionez, inklusiboa, atsegina eta errespetuzkoa den Irlanda nola eratu daitekeen ere azpimarratu da. Aniztasuna, berdintasuna eta errespetua dira lehen nazio-eztabaidetatik kanpo zeudenengana iristen den elkarrizketen oinarria: ondare gehigarria dutenengana, askotariko sexualitatea dutenengana, ezintasunak dituztenengana, tradizioz baztertuta egon diren adin-taldeetakoengana. Nola edo hala, aldaketa konstituzionalaren potentzialaren ondorioz, elkarrizketa itxaropentsu eta aurrerakoiak sortzen ari dira, eta izugarrizko ahalmen zirraragarria sortzen dute.
Hala ere, badira egitura-erronka batzuk, eta horiei aurre egin behar zaie. Bi jurisdikzioetan herriaren borondate konstituzionala ezagutzeko mekanismoa mugako inkesta bat da. Inkesta horretarako deia Britainia Handiko Estatu Idazkariari dagokio. Orain arte, estatu-idazkariek ez dituzte zirriborratu zundaketa deitu aurretik betetzat joko diren irizpideak. Gobernu britainiar honek barneko eta nazioarteko zuzenbideko gai guztietan eta Ostiral Santuko Akordioan ere fede txarra duenez, gai hau oso kezkagarria da. Ironikoki, horrek are gehiago elikatzen du Irlandako biztanleriaren autodeterminazio-nahia, gobernu britainiarraren nahieratik askatu nahi baitu.
Irlandako uharteko inork ez du arriskatu nahi Londresek Brexitari buruzko bozketa deitu zuenean egindako akatsak egitera, herritarrek bozkatu zutena jakin gabe, edo kontra! Herritarrek bozkatuko duten aldaketa-ereduaren plangintza Irlandako gobernu-mailan egin behar da. Orain arte, Irlandako gobernuak ez die jaramonik egin asanblada konstituzional baten eskaera gero eta handiagoei, eta hori izango litzateke planifikazio hori hasteko bide formala. Hala ere, erabateko adostasun politikoa dago: plangintza bat egon behar da, eta uhartean dagoen bultzadaren ondorioz, erresistentzia horrek ezin du askoz gehiago iraun.
Irlanda bere fase historikoenaren erdian dagoela esatea, Ostiral Santuko Akordiotik edo partiziotik ere, ez da gehiegikeria. Horrela, Irlandako herri guztiaren esku dago —iparraldekoa eta hegoaldekoa— autodeterminazio nazionala aukeratzea. Historia garaikidean lehen aldiz, gehiago da itxaropena istorio horren gainetik etorkizuna aukeratzeko.